درآمدی بر بررسی علل اجتماعی قحطی‌ها در ایران مورد‌پژوهیِ قحطی عام و عظیم 1288 ق/ 1249 ش

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استاد بازنشستة پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

قحطی در ایران سابقه‌ای به قدمت تاریخ این سرزمین دارد. ساکنان ایران زمین، از کهن‌ترین روزگاران، به‌صورت ادواری، با قحطی و کمیابیِ ارزاق دست به گریبان بوده و به‌کرات بر اثرِ آن قربانیان بسیار داده‌اند. دربارة اسباب و علل ایجادکنندة این قحطی‌ها سخن بسیار رفته است. بعضی از محققان، ساده‌اندیشانه و عجولانه، به سراغِ نزدیک‌ترین و سهل‌الوصول‌ترین عاملی که به نظرشان می‌رسیده ـ قهر طبیعت ـ رفته‌اند و مصایب بی‌شماری را که طیِ قرون متمادی بر اثر قحطی برای مردم ایران پدید آمده است، یک‌باره و یک‌سره، معلول بی‌مهری طبیعت دانسته‌اند. این تصور نه به کلی خالی از واقعیت است و نه تمامِ واقعیت را دربر دارد. تردیدی نیست که فلات ایران ـ در مقام مقایسه با بخش‌هایی از جهان نظیر اروپای غربی و شمالی، ‌کانادا، و نیز در قیاس با متوسط کل جهان ـ از رطوبت و بارندگی کافی برخوردار نبوده و نیست؛ به همین دلیل، در طول تاریخ، بسیاری از قحطی‌های ایران از خشک‌سالی‌های متناوب نشئت گرفته است[i]. با وجود این، ‌دور از منطق و واقعیت خواهد بود اگر نقشِ بسیار مؤثر و تعیین‌کنندة عواملِ گوناگونِ اجتماعی در ایجاد و سیرِ تحولِ قحطی‌های ایران نادیده یا دست‌کم گرفته شود. این عوامل گاه منشأ و علت شروع قحطی‌ها بوده‌اند (عوامل اولیه) و گاه عامل تشدید‌کننده و ادامه‌دهندة آن‌ها (عوامل ثانوی یا جانبی). در این مقاله بر آنیم تا تأثیر مشخصِ عوامل اجتماعی را در شکل‌گیری و تداوم عظیم‌ترین و دهشتناک‌ترین قحطی ایران در طول تاریخ بازنماییم ـ تأثیری که کم ‌و بیش در اکثریت قحطی‌های ایران مشهود است. در این پژوهش، نخست به توصیف چگونگی شروع این قحطی و نقش عوامل طبیعی و جَوی در ایجاد آن، و نیز بررسی ابعاد و پیامدهای جمعیتی، سیاسی، و اقتصادی و ... آن می‌پردازیم و سپس به سراغ عوامل اجتماعی و فرهنگی می‌رویم

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Introduction to the Studying of the Social Factors of Famines in Iran: (A Case Study of the Great Famine of 1871)

نویسنده [English]

  • Ahmad Ketabi
Full Professor at the Institute of Humanities and Cultural Studies
چکیده [English]

Iran famines are as old as the history of the country. A great deal has been said about the causes of the famines. Most are concerned with the most superficial explanation of the famines, namely the wrath of the nature; and all that has gone to the Iranian people turned out to be the outcome of the unkindness of the Mother Nature. Such explanations are somewhat far from the reality. It is true that Iranian plateau, compared with parts of the world: namely Northern and Western Europe and also the world average, has less rainfall. Therefore, some of the periodical famines have occurred because of that. Still it is far from reality if we ignore the role of the various social factors in the creation of Iranian famines. The social factors sometimes have been the cause and trigger of the famines (primary or external factors) and sometimes have acted as intensifiers (secondary or side factors). In this article we have explained the significant role of the social factors in originating and continuing the greatest and most dreadful famine of 1871.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Draught
  • Famine Causes
  • Geographic Factors
  • Social Factors