نقش مراسم‌های آیینی در شکل‌گیری فضاهای تاریخی شهر اردبیل

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران

2 دانشجوی دکتری شهرسازی اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران

چکیده

هدف پژوهش حاضر بررسی نقش مراسم‌ آیینی محرم و صفر در شکل‌گیری فضاهای تاریخی شهر اردبیل می‌باشد. روش پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی بوده و نحوه گردآوری اطلاعات نیز مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای- اسنادی و برداشت‌های میدانی است. شهر اردبیل از دیرباز به عنوان مهد تشیع مورد توجه بوده و از دوره صفوی به‌لحاظ مراسم‌های آیینی محرم و صفر از مراکز مهم برگزاری چنین مراسمی به‌شمار می‌رود. بررسی و تحلیل‌های انجام گرفته حاکی از آن است که دو مؤلفه "مسیرهای حرکتی" و "نقاط عطف" در مراسم آیینی محرم و صفر بر شکل‌گیری سازمان فضایی شهر اردبیل تاثیرگذار بوده‌اند. مسیر حرکت دسته‌های عزاداری به‌صورت پایدار در طول سال‌های مختلف منطبق بر مسیرهایی است که در استخوان‌بندی و ساخت اصلی بافت تاریخی شهر اردبیل جای دارند و توسعه و گسترش شهر در طول زمان در اطراف آن واقع شده است. همچنین مسیر حرکت دسته‌های عزاداری در ارتباط با فضاهای مهم و هویت‌بخش شهر، و نقاط اصلی و کانونی شهر همچون مسجد عالی‌قاپو (دروازه)، سقاخانه حضرت ابوالفضل (ع) و بازار تاریخی شهر اردبیل پدید آمده‌اند. نتایج این تحلیل‌ها در کنار هم نشان‌دهنده نقش مهم و شاخص مراسم آیینی محرم و صفر در انسجام کالبدی– فضایی بخش تاریخی شهر اردبیل می‌باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Ritual Ceremonies in the Formation of Historical Spaces of Ardabil City

نویسندگان [English]

  • Ahad Nejad Ebrahimi 1
  • Hamid Ghaffari 2
1 Professor of the Faculty of Architecture and Urban Planning, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran
2 PhD Candidate of Islamic Urban Planning, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran
چکیده [English]

The purpose of the current research is to investigate the role of Muharram and Safar ritual ceremony in the formation of the historical spaces of Ardabil city. The research method is descriptive-analytical and the method of data collection is based on library-documentary studies and field studies. The city of Ardabil has long been considered as the cradle of Shiism, and since the Safavid period, it has been considered one of the important centers for the ritual ceremonies of Muharram and Safar. The analyzes carried out indicate that the two components "movement paths" and "turning points" in the ritual ceremonies of Moharram and Safar have influenced the formation of the spatial organization of Ardabil city. The path of movement of mourning processions in a stable manner during different years is consistent with the paths that are in the ossification and main construction of the historical texture of Ardabil city. Also, the path of movement of mourning processions has emerged in connection with the important and identity-giving spaces of the city. The results of these analyzes together show the important role of Muharram and Safar ritual ceremony in the physical-spatial coherence of the historical part of Ardabil city.
Keywords: Ritual Ceremony, Historical Spaces, Movement Paths, Turning Points, Ardabil.
 
 
 
 
 
Extended Abstract
Introduction:
Ritual ceremonies, especially the mourning days of Muharram and Safar in historical cities, are directly related to the city structure, and without paying attention to them, a complete analysis of the spatial organization of the city cannot be obtained, and it seems that these ritual ceremonies impose certain rules and regulations on the spatial organization of historical cities. The rules and principles governing the ritual ceremonies of Muharram and Safar are in a two-way interaction with the construction and urban space, and based on various criteria, it is related to and affects the different dimensions of the city. The city of Ardabil has long been considered as the cradle of Shiism, and since the Safavid period, it has been considered one of the important centers for the ritual ceremonies of Muharram and Safar. The mourning of the people of Ardabil is famous, so every year during Muharram and Safar, many people from all over the country and even neighboring countries travel to Ardabil to participate in this ritual ceremony. The rituals of Muharram and Safar have a close relationship with the historical spaces of this city; In such a way, this ritual has left a significant impact on the structure of the urban spaces of Ardabil. Based on this, the most important goal of the present research is to investigate the role of Muharram and Safar rituals in the formation of the historical spaces of Ardabil city.
Materials & Methods:
The present research method is qualitative and descriptive-analytical. The method of collecting data in this research is based on library-document studies and field studies to answer this question: What changes have the holding of ritual ceremonies, especially the mourning of the months of Muharram and Safar, caused in the historical spaces of Ardabil? To study the theoretical foundations of the research by referring to documents and library studies, concepts and characteristics related to rituals and urban spaces are described and explained, and by using field observations and document analysis based on texts, maps and images, the effects of Muharram and Safar rituals in The formation of the historical spaces of Ardabil city is investigated and analyzed.
Discussion & Result:
The study of the historical texture of Ardabil city, along with the results of field studies and interviews, shows the important role of Muharram and Safar ritual ceremonies in the historical spaces of Ardabil city. The conducted studies show that the physical appearance of ritual ceremonies, especially the mourning ritual of the months of Muharram and Safar in Ardabil city, can be categorized in the form of "movement paths" and "turning points". The route of movement of mourning processions in the city is always clear and determined, and these ritual routes have been in accordance with the spatial organization of the city for many years and had a special place in its structure. The path of movement of the mourning processions was in accordance with the spatial organization in connection with the main spaces and elements of Ardabil city. The noteworthy point is that despite the Pahlavi era street sweeps, the mourning ceremony is still performed based on its previous spatial organization, in such a way that despite these spatial changes in the structure of the old city, the performance of the mourning ceremony on the days of Muharram and Safar is still in accordance with the previous space organization that has been formed over many years. Therefore, it can be said that the route of mourning processions has not changed for many years and has remained the same despite the development and expansion of the city. The second component is the turning points in the Muharram and Safar rituals, which are related to the landmarks and identity points of Ardabil city; Places such as the squares, the centers of the six neighborhoods, the mosques of these neighborhoods, Hazrat Abolfazl (AS) saghakhaneh , and the old entrances and gates of the city such as Ali Qapu are among these turning points, which are also considered among the most important and significant static and dynamic spaces of the city.
Conclusion:
The results obtained from the analyzes show the role of two components "movement paths" and "turning points" in the formation of historical spaces of Ardabil city, which shows the interaction and relationship of this ritual ceremony with the historical spaces of the city, which have been changed or completed over time with the influence of each other, and it indicates that this factor has played an important role in shaping the historical spaces of Ardabil city. In the implementation of Muharram and Safar rituals, the historical texture of Ardabil city, where the six main neighborhoods of the city are located, is of particular importance, so that this texture is the main gathering place for mourners in this ritual ceremony. In relation to the movement paths, it can be said that the movement paths of mourning processions during different years is in accordance with the routes that are in the main structure of the historical texture of Ardabil city and the development and expansion of the city over time is located around it.  Also, the path of movement of mourning processions has emerged in connection with the important and identity-giving spaces of the city, and the main and focal points of the city, such as the Ali Qapu Mosque, Hazrat Abolfazl (AS) saghakhaneh and the historical bazaar of Ardabil city. In such a way, these turning points have strengthened the spatial organization of the historical texture of the city. Finally, by putting together the investigations and analyzes carried out, we can conclude that the historical spaces of Ardabil city are affected by an important factor called Muharram and Safar ritual, so that this ritual ceremony is one of the most important rituals affecting the historical spaces of this city.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ritual Ceremony
  • Historical Spaces
  • Movement Paths
  • Turning Points
  • Ardabil
- اخوی، امید و موسوی‌هاشمی، فاطمه. (1399). تحلیل مؤلفه‌های تاریخی تأثیرگذار بر مورفولوژی بافت قدیم شهر اردبیل در دوره 1340-1300 ه.ش. فصلنامه تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران و اسلام، سال 1، شماره 2، صص 26-1.
- امین‌زاده، بهرام. (1386). بازشناسی اثر آیین‌های جمعی بر پیکره‌بندی شهر سنتی (مطالعه موردی: سمنان). نشریه هنرهای زیبا، شماره 22، صص 13-5.
- پارسی، حمیدرضا. (1381). شناخت محتوای فضای شهری. هنرهای زیبا، شماره 11، صص 49-41.
- پیربابائی، محمدتقی، نژادابراهیمی، احد و ابی‌زاده، سامان. (1396). مؤلفه‌های فرهنگی تأثیرگذار بر شکل‌گیری شهر اردبیل در دوره صفویه. دانش شهرسازی، دوره 1، شماره 1، صص 84-71.
- جمشیدیها، غلامرضا و قبادی، علیرضا. (1386). تحلیل جامعه‌شناختی از مراسم و مناسک دینی با تأکید بر مراسم عاشورا. فصلنامه علمی- پژوهشی تاریخ اسلام، سال 8، شماره 2، صص 60-37.
- جهان‌زمین، یوسف. (1395). احیاء و حفظ هویت محله‌های تاریخی و نقش آن در توسعه‌ی پایدار شهری با رویکرد برنامه‌های جماعت‌محور (آئین‌های مذهبی) نمونه موردی: محلات شش‌گانه شهر اردبیل. رساله دکتری مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی، دانشگاه هنر اصفهان.
- چشمه‌قصابانی، مریم، لقایی، حسنعلی و حبیب، فرح. (1397). رویکردی تحلیلی بر سازوکار تأثیر منظر موقت بر ارتقاء تعاملات اجتماعی. هویت شهر، سال 12، شماره 33، صص 26-13.
- حبیب‌زاده، محدثه. (1398). راهنمای طراحی شهر مرکز تاریخی اردبیل از طریق کاربست بازآفرینی شهری مبتنی بر فرهنگ. پایان‌‌نامه کارشناسی ارشد رشته طراحی شهری، دانشگاه شهید بهشتی.
- حیدری، محمدجواد. (1399). تحلیلی بر نقش مکان‌های مذهبی در ایجاد حس مکان در ساکنین محلات شهری (مطالعه‌ی موردی: محله حسینیه زنجان). جغرافیا و روابط انسانی، دوره 3، شماره 2، صص 496-478.
- خاتمی، سیدیحیی، صفوی، سیدعلی و خاتمی، سیدمهدی. (1400). مسیر معنوی رویداد عزاداری محرم در شهرهای ایران؛ مطالعه موردی، مسیر عزاداری اردبیل. فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران، سال 14، شماره 4، صص 162-131.
- خاک‌زند، مهدی و تیموری گرده، سعیده. (1394). بررسی تأثیر آیین‌های عاشورایی بر منظر شهری و خاطرات جمعی از دیدگاه شهروندان. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی– اسلامی، شماره 19، صص 63-55.
- خشک‌جان، زهرا و مسلمی‌مهنی، یوسف. (1396). نظام معنایی و کارکردهای سیاسی- اجتماعی عزاداری در تشیع. دوفصلنامه علمی- پژوهشی جامعه‌شناسی سیاسی جهان اسلام، دوره 5، شماره 1، صص 80-61.
- رضازاده اردبیلی، مجتبی و پیغامی، لیلا. (1388). رهیافتی حاصل از شناخت شهر سنتی به منظور ارائه الگوی مداخله در بافت (مطالعه موردی: اردبیل). نشریه هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، شماره 38، صص 84-73.
- رضازاده اردبیلی، مجتبی، خضری، سمانه سادات و اصغری، ریحانه. (1394). تعامل نظام محله‌ای و آیین عاشورایی شهر کهن اردبیل – هم‌نوایی کالبد و فرهنگ. همایش ملی «فرهنگ، کالبد و محیط در معماری و شهر اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین.
- رضایی، مسعود، کلهرنیا، بیژن و مهروران، عباس. (1396). تأملی بر محل برگزاری مراسم آیینی روز عاشورا در شهر ایلام با تأکید بر میدان 22 بهمن و پنج راه جهاد. فصلنامه علمی– ترویجی فرهنگ ایلام، دوره 18، شماره 57 و 56، صص 87-72.
- شیعه، اسماعیل، قهرمانی، هومن و غلامی، گل‌آسا. (1392). بررسی تعامل مراسم آیینی و ساخت شهر مشهد در طرح‌های توسعه شهری (نمونه موردی مراسم عزاداری ایام محرم و صفر در بافت قدیم مشهد). پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره 1، سال 1، صص 120-103.
- صفری، بابا (1353). اردبیل در گذرگاه تاریخ (جلد دوم). چاپخانه بهمن، تهران.
- علی‌الحسابی، مهران و پای‌کن، عصمت. (1392). تدوین چارچوب مفهومی تعامل شهر و آیین‌های جمعی و بررسی مصداق آن در آیین‌های عاشورایی. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی– اسلامی، شماره 12، صص 36-27.
- علی‌الحسابی، مهران و پای‌کن، عصمت. (1394). بازشناسی اثر آیین‌های عاشورایی بر شهر ایرانی بررسی موردی: شهر لاهیجان. نامه معماری و شهرسازی، دوره 7، شماره 14، صص 96-77.
- فروغی، افشین. (1380). احیاء حسینیه مجتهد و طراحی مجموعه فرهنگی تعزیه با نگاهی به سوگواری‌های محرم در اردبیل. پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته معماری، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد.
- محمودزاده‌حسینی، سمیه سادات. (1395). بررسی راهکارهای گرافیکی ایجاد برندینگ گردشگری مذهبی بر اساس آئین‌های عزاداری عاشورا در ایران؛ بخش عملی: طراحی هویت بصری یک برند گردشگری مرتبط با مراسم آئینی عاشورا. پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته ارتباط تصویری، موسسه غیرانتفاعی فردوس.
- مظهری، محمدابراهیم و پودات، فاطمه. (1398). نقش آیین‌های مذهبی در ساختار شهر سنتی (مطالعه موردی: شهر شوشتر). فصلنامه توسعه اجتماعی (توسعه انسانی سابق)، دوره 13، شماره 4، صص 208-187.
- مولایی، اصغر. (1399). تبیین جایگاه رویدادهای آیینی ایرانی – اسلامی در هویت فضاهای شهری. گفتمان طراحی شهری؛ مروری بر ادبیات و نظریه‌های معاصر، دوره 1، شماره 4، صص 32-12.
- یوسفی، یوسف، آزاد، میترا و سلطانی‌محمدی، مهدی (1396). مطالعه‌ی چگونگی ارتباط مراسم آیینی عزاداری ایام محرم و شهر نایین. فصلنامه مطالعات شهری ایرانی– اسلامی، سال 8، شماره 29، صص 50-37.