تأملی بر جایگاه زن در اندیشة مولوی از منظر جامعه‌شناسی ادبیات

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانشیار پژوهشکدة ادبیات، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

موضوع این مقاله حضور زنان در حکایت‌‌های مثنوی است که از منظر جامعه‌‌شناسی ادبیات و در دو بخش بررسی شده است. نخست، بازتاب مسائل اجتماعی ـ فرهنگی در مثنوی و دوم، تأثیر مثنوی و تفکر مولوی در جایگاه زن. در تبیین این مسئله سه عامل تأثیرگذارِ شامل ساختار اجتماعی، سنت ِفرهنگی جامعه، و شخصیت خالق اثر در شکل‌‌گیری حکایت‌‌های مثنوی بررسی شد تا به دو پرسش پاسخ داده شود: ۱. آیا زن در مثنوی شخصیتی نمادین است یا محصول فرهنگ و اندیشۀ مردبرتر؟ ۲. آیا زن در مثنوی، به قصد آموزشِ اخلاق، محور حکایت قرار گرفته است؟
در این بررسی، با استفاده از منابع تاریخی و نوشته‌‌های مولوی و مریدانش، به وجوه جامعه‌شناختی و زمینه‌‌های سیاسی ـ اجتماعی بستر آفرینش اثر، تعامل شاعر با طبقات مختلف اجتماعی، و پارادوکس ذهنیت و عمل شاعر پرداخته شد. نتایج بررسی نشان داد که تناقض‌‌نمای موجود در توصیف زن حاصلِ عوامل ذیل‌‌اند: الف) تأثیر فضای فکری و ساختارهای اجتماعی آن دوران و نگاه مرسوم به زن و جایگاه او، ب) باورها و اعتقادات فرهنگی و ایدئولوژیکی مولانا در دو دورۀ متفاوت زندگی و ج) برایند چالش خودآگاه و ناخودآگاه شاعری عارف و واعظی معلم که به قصد تعلیم مریدان شکلی تمثیلی و رمزی گرفته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Sociological study on women place in Mowlanal’s Masnavi

نویسنده [English]

  • Roohangiz Karachi
چکیده [English]

This study considers Mowlana's views on women, who are affected by social factors and patriarchal society. 13th century, Mowlana’s time, was marked by political crisis and social unrest in Iran. During that period, while fatalism, moralism and anti-rationalism were prevailed, Sufism flourished as an escape route from the harsh realities of the society and found many followers. Asceticism and meditation were the main Sufis’s practices and the suppression of the carnal desires was greatly encouraged. In this cultural and social context, Sufis naturally regarded women as seducers and sensuous creatures who could lead them astray and therefore restricted and disparaged them. This attitude gradually led to the total seclusion of women and keeping them back from active social life. Mowlana’s major work, Masnavi, the most influential work in Persian literature, involves many instructive stories in some of them women are the main characters. Considering these stories, we want to know whether the picture in which women are represented in the work is symbolic or somehow reflects women’s social place in the patriarchal culture of the time, or they are involved only for instructive purposes.

مراجع

افلاکی، شمس‌‌الدین احمد (1362). مناقب‌‌العارفین، به کوشش تحسین یازیجی، تهران: دنیای کتاب.
امامی، نصرالله (1388). «زن در مثنوی مولوی»، تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، ش 1.
بیانی، شیرین (1384). دمساز دو صد کیش: دربارة مولانا جلال‌‌الدین، تهران: جامی.
بیانی، شیرین (1352). زن در ایران عصر مغول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
پورنامداریان، تقی (1380). در سایۀ آفتاب، شعر فارسی و ساخت‌‌شکنی در شعر مولوی، تهران: سخن.
ثقفی، زلیخا (1381). تجلی زن در آثار مولوی، تهران: ترفند.
جوینی، عطاملک بن محمد (1387). متن ویراسته و شرح کامل تاریخ جهانگشای جوینی، به اهتمام احمد خاتمی، تهران: نشر علم.
خدادادی مهاباد، معصومه (1388). «مستورگان در آثار مولانا»، تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، ش 2.
زرین‌‌کوب، عبدالحسین (1368). بحر در کوزه، نقد و تفسیر قصه‌‌ها و تمثیلات مثنوی، تهران: علمی.
زمانی، کریم (1382). میناگر عشق، شرح موضوعی مثنوی معنوی مولانا جلال‌‌الدین محمد بلخی، تهران: نشر نی.
سپهسالار، فریدون بن احمد (1325). رساله در احوال مولانا جلال‌‌الدین مولوی، با تصحیح و مقدمة سعید نفیسی، تهران: اقبال.
شیمل، آنه‌‌ماری (1377). من بادم و تو آتش: درب‍اره‌ زن‍دگی‌ و آث‍ار م‍ولان‍ا، ترجمة فریدون بدره‌‌ای، تهران: توس.
صفا، ذبیح‌‌الله (1373). تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، ج ۳، تهران: فردوس.
طهماسبی، فرهاد (1389). «بازتاب مسائل اجتماعی ـ فرهنگی در مثنوی معنوی مولانا»، پژوهش‌نامة فرهنگ و ادب، دورة پنجم و ششم، ش 9.
عرب، عباس و فاطمه صحرایی (1391). «بررسی تطبیقی سیمای زن در عرفان مولانا و ابن عربی»، نشریة ادبیات تطبیقی، س 3، ش 6.
علیمی، ماندانا (1389). «تجلی زن در سه دفتر نخست مثنوی معنوی»، فصل‌نامة زن و جامعه، س 1، ش 1.
غزالی طوسی، ابو حامد محمد (1361). کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: وزارت‌ ف‍ره‍ن‍گ‌ و آم‍وزش‌ ع‍الی، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
فروزانفر، بدیع‌‌الزمان (1370). مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، تهران: امیرکبیر.
کراچی، روح‌انگیز (۱۳۹۰). هشت رساله در بیان احوال زنان از ۱۰۰۰ تا ۱۳۱۳ هجری قمری، تهران: پژوهشکدة علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
گولپینارلی، عبدالباقی (1375). مولانا جلال‌‌الدین: زندگانی، فلسفه، آثار و گزیده‌‌ای از آن‌ها، ترجمة توفیق سبحانی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
معصوم علیشاه، محمد معصوم بن زین‌‌العابدین (1382). طرائق‌‌ الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران: سنائی.
مولوی، جلال‌‌الدین محمد بن محمد (1381). مثنوی معنوی، تصحیح و ترجمة رینولد الین نیکلسون، تهران: سعاد.
مولوی، جلال‌‌الدین محمد بن محمد (1384). فیه ما فیه، به تصحیح بدیع‌‌الزمان فروزانفر، تهران: دنیای کتاب.
مولوی، جلال‌‌الدین محمد بن محمد (1371). مکتوبات، به تصحیح توفیق هاشم‌‌پور سبحانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1356). اخلاق ناصری، به تصحیحِ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.
نظام‌‌الملک طوسی، ابوعلی حسن ‌‌بن علی (1349). سیاست‌نامه (سیرالملوک)، به کوشش جعفر شعار، تهران: سازمان کتاب‌های جیبی.
وزیری کرمانی، احمدعلی خان (1340). تاریخ کرمان (سالاریه)، به تصحیحِ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
یزدانی، زینب (1386). زن و شعر، با مقدمة قدمعلی سرامی، تهران: تیرگان.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار