بازشناسیِ تأثیر گروه های ذی نفود داخلی بر ناکارآمدی نظام دیوان سالاری ایران در دوره قاجار

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشکده علوم اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

تأثیرگذاری گروه­های ذی نفوذ داخلی بر ساختار و نظام دیوان­سالاری دورۀ قاجار – به ویژه در شرایط فقدان تاریخی قانون در کشور- نه براساس مصالح عمومی و منافع ملی بلکه معمولاً بر وفق منافع گروهی و بر پایۀ سلیقه، و هوی و هوس­های شخصی صورت می­پذیرفت. در این دوره نیز، همانند ادوار پیشین، مناصب دیوانی توسط پادشاه و براساس تشخیص شخصی میان افراد و گروه­های ذی نفوذ در ساختار قدرت – نظیر شاهزادگان، رؤسای ایلات، روحانیان و مقامات ارشد دیوانی- تقسیم می­شد.
این گروه­ها با کسب درآمدهای نامشروع از مناصب و موروثی کردن آن­ها و سوءاستفاده­های مستمر از جایگاه و قدرت­شان، آنهم با شیوه­های گوناگون از جمله ارتشاء، ایجاد «شبه­کاست­های» متصلب و گسترش شبکه­های گستردۀ فساد در تشکیلات اداری کشور و هم­چنین نهادینه کردن پدیدۀ «تبارگماری» از مهمترین عوامل بازدارندۀ «تحرک شغلی»، «تحرک اجتماعی» و تحول و در مجموع، ار مواضع ناکارآمدی نظام دیوان سالاری ایران محسوب می­شوند. آمیزه­ای از روحیات و ویژگی­های مخرب و ضد تحول توسعۀ گروههای یاد شده – نظیر «خویشاوندسالاری» (به جای «شایسته­سالاری»)، «ارادت­ورزی» (به جای «قاعده­ورزی») فروش و به مزایده گذاردن مناصب، فساد گسترده و سازمان یافتۀ مالی و اداری، تملق­گویی و «اطاعت محض»، و رقابت­های ناسالم (به صورت درگیری­های توام با خشونت و حذف افراد)، ... در تاروپود نظام اداری کشور مستقر و نهادینه شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Recognition of the effects from the internal influential groups on inefficiency of the bureaucracy system of Iran during Qajar era

نویسنده [English]

  • Hamid Tonekaboni
Assistant Professor of Social Sciences Research Institute, Humanities and Cultural Studies Institute
چکیده [English]

The effects of the internal influential groups on the bureaucracy system and structure in Qajar era, especially in the situation of law historical loss in the country, was not based on the public benefits and national profits but usually accomplished according to the adjustment of group benefits and based on personal tact and velleity. In this period similar to the former ones, the king was dividing bureaucratic seats based on personal distinction between influential individuals and groups in the power structure such as princes, heads of tribes, clergies and bureaucratic senior authorities. These groups are considered as inefficiency positions of the bureaucracy system of Iran by earning illegitimate incomes from seats and making them hereditary and continuous abusing from their position and power by different methods such as bribery, creating hardened “quasi-defects” and extending extensive corruption networks in the administrative organizations of the country, and also institutionalizing “genealogy” phenomenon as one of the most important inhibitory factors of “job mobility”, “social mobility” and generally evolution. A mixture of destructive and anti-evolution and development moralities and characteristics, such as “relativity” (instead of “meritocracy”), “devotion” (instead of “regularity”), sale and auctioning the seats, extensive and organized financial and official corruption, flattery and “pure obedience”, and invalid competitions (in the form of violent conflicts with eliminating individuals), etc… were settled and institutionalized in every part of the country`s administrative system.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • influential groups
  • bureaucracy
  • administrative inefficiency
  • power structure
  • Qajar era
منابع فارسی
اشرف، احمد و عزیزی احمد (1387). «مفهوم طبقه در ایران»، سالنامۀ روزنامۀ اعتماد.
اعتماد السلطنه، محمد حسن خان (1348).«خلسه مشهور به خوابنامه»، به کوشش محمود کثیرایی، تهران، انتشارات طهوری.
آپتن، جوزف، ام.(1359).«نگرشی بر تاریخ ایران نوین»، ترجمه یعقوب آژند. تهران، نیلوفر.
بامداد، مهدی (1357). «شرح رجال ایران»، جلد یکم، تهران، زوار.
براون، ادوارد گرانویل (1371). «یک سال در میان ایرانیان». ترجمة ذبیح­الله منصوری، تهران، صفار.
برزین، سعید (1373). «ساختار سیاسی – طبقاتی و جمعیتی ایران». اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره­های ۸۱ و ۸۲ .
بشیریه، حسین (1380). «موانع توسعه سیاسی در ایران». تهران، گام نو.
بیل، جیمز آلن (1387). «سیاست در ایران:گرو­هها، طبقات و نوسازی»، ترجمه علی مرشدی­زاد، تهران، نشر اختران.
پولاک، یاکوب ادوارد (1368). «سفرنامه پولاک (ایران و ایرانیان)». ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران، خوارزمی.
تنکابنی، حمید (1377). «موانع بارز تحرک اجتماعی در فرایند توسعه کشورهای آسیایی»، فصلنامه مطالعات آسیایی.
تنکابنی، حمید (1392). «نیاز به ریشه­شناسی برخی کژتابی­های فرهنگی تأثیرگذار بر تشکیلات اداری»، فصلنامه فرهنگستان، دورۀ سیزدهم شماره دوم، زمستان.
تنکابنی، محمد بن سلیمان (1304). قصص العلما، تهران، بی­نا.
عیسوی، چارلز (1362). «تاریخ اقتصادی ایران». ترجمه آژند. تهران، نشر گستره.
فراستخواه، مقصود (1374). «سرآغاز نواندیشی معاصر». تهران، شرکت سهامی انتشار.
فلور، ویلم (1365).«جستارهایی از تاریخ ایران در عصر قاجار»، ترجمة ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات توس.
کوزنتسوان.آ. (1358). «پیرامون تاریخ نوین ایران». اوضاع سیاسی و اقتصادی – اجتماعی ایران در پایان سدة هجدهم تا نیمه نخست سدة نوزدهم میلادی. ترجمة سیروس ایزدی، تهران، نشر بین­الملل.
کسروی، احمد (1362). «تاریخ مشروطه ایران»، تهران، امیرکبیر.
گوبینو، جوزف آرتورکنت دو (1369). «سه سال در ایران». ترجمة ذبیح­الله منصوری. تهران، فرخی.
لمتون، آن. ک. اس. (1339). «مالک و زارع در ایران»، ترجمه منوچهر امیری. بنگاه ترجمه ونشر کتاب.
لمتون، آن. ک. اس. (1360). «نگاهی به جامعه اسلامی در ایران». ترجمه یعقوب آژند. تهران، نشر مولی.
لمتون، آن. ک. اس. (1961). «جامعة ایرانی در عصر قاجار»، مجله سلطنتی انجمن آسیای مرکزی، جلد ۴۸.
مدرسی، تقی (1337). «ناکامی خانواده­ی کارمندان».صدف، شماره­های 7، ۹، ۱۰، مرداد، شهریور.
مستوفی، عبدالله (1343). شرح زندگانی من (تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجار) تهران، زوار.
معلم حبیب­آبادی، محمد علی (1337). «مکارم­الآثار در احوال رجال دورة قاجار»، اصفهان بی­نا.          
ملکم، سرجان (1380). تاریخ کامل ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، تصحیح قمی­نژاد، به کوشش علی ­اصغر عبداللهی، تهران، انتشارات افسون.
ناظم­الاسلام کرمانی، محمد بن علی (1362). «تاریخ بیداری ایرانیان»، به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی،تهران، نشر آگاه.
نوایی (1356). «شرح حال عباس میرزا مُلک آرا»، تهران، بابک.
همایون کاتوزیان، محمد علی (1380). «دولت و جامعه ایران» انقراض قاجار و استقرار پهلوی، ترجمة حسن افشار، تهران، نشر مرکز.
همایون کاتوزیان، محمد علی (1386). اقتصاد سیاسی ایران (از مشروطه تا پایان سلسله پهلوی)، ترجمه محمد رضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران، نشر مرکز.
 
منابع انگلیسی
Abrahamian, Ervand (1974). "Oriental Despostism, The case of Qajar International of Middle East Studies". Vol.I.
Balfour, J.M. (1922). "Recent Happenings in Persia." Edinburgh, London.
Gibb, H.A.K "The evalution of government in early Islam". W.R. Polk show vol.I, p. 46, London 1966.
Keddie, N.R.K. (1969). "The Roots of the ulamas power in Modern Iran". School of oriental Studies , Vol.2, 1971.
Keddie, N.R.K. (1971) "The Iranian Power structure and social". International of Middle East Studies, Vol.2.
Wittfogel, Karl A. (1957). "Oriental Despostism: A comparative study of Total Power", New Haven cT. Yale University Press.