پیامدهای فرهنگی و اجتماعی فتح اصفهان به دست اعراب

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشتۀ تاریخ ایران بعد از اسلام/ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

2 استاد گروه زبان شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

فتح ایران به دست اعراب مسلمان یکی از رخدادهای عظیم تاریخی به شمار می‌آید که پیامدهای گسترده‌ای به دنبال داشت. علاوه بر تحولاتی که در کل ایران به‌طور یکپارچه رخ نمود دگرگونی‌هایی هم در سطوح محلی و منطقه‌ای پدید آمد. پژوهش حاضر به چگونگی فتح اصفهان به دست اعراب مسلمان و پیامدهای فرهنگی و اجتماعی آن بر پایۀ نوشته‌های تاریخ‌نگاران و جغرافی‌دانان مسلمان در سده‌های نخست هجری اختصاص دارد. تلاش ما بر آن بوده است تا با مقایسۀ روایات گوناگون با یکدیگر و تطبیق دادن آن‌ها، واقعیت این رویداد حائز اهمیتِ تاریخی روشن‌تر گردد و به پیامدهای فرهنگی و اجتماعی آن در منطقۀ اصفهان پرداخته شود. بر پایۀ این منابع، اصفهان در پایداری ایرانیان در مقابل تهاجم اعراب، جایگاه درخورِتوجهی داشته و یکی از کانون‌های پرجنب‌وجوش سرزمین جبال در گردآوری سپاه و تجهیزات نبرد بوده است. پس از حملۀ اعراب به اصفهان، برخی نقاط آن همچون جی به ‌صلح و پاره‌ای دیگر مانند قِه به ‌جنگ گشوده شدند. در پی فتح اصفهان، مردم آن به‌تدریج به دین اسلام گرویدند و با مهاجرت اعراب به این منطقه، کرسی اصفهان از جی به یهودیه انتقال یافت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Cultural and Social Consequences of the Conquest of Isfahan by the Arabs

نویسندگان [English]

  • alireza sherafat 1
  • zohre zarshenas 2
چکیده [English]

The Conquest of Iran by Mulim Arabs is considered as one of the important historical events, which followed by extensive consequences. In addition to transformations that happened integratedly in all the Iranian land, there were various other evolutions emerged both in the local and regional levels. The current study is about Isfahan city invasion status by Muslim Arabs and its cultural and social consequences based on the written statements by Muslim historians and geographists in the beginning centuries after Hijrat. Our efforts have been on clarifying the reality of this important historical event by comparing different narratives with each other and deal with cultural and social consequences of it in Isfahan region. According to the various references, Isfahan had a considerable place in Iranian defense and stability against the Arab’s invasion, and this city was one of the prominent centers of the mountainous land in collecting and gathering the army and warfare. After attacking Isfahan by the Arabs, some parts, such as “Djay” were conquered through peace and some parts, such as “Qeh” were conquered through war. After invasion of Isfahan, its people gradually turned to Islam, and by the migration of Arabs to this region, the center of Isfahan was transferred from “Djay” to “Yahudiyyeh

کلیدواژه‌ها [English]

  • Djay
  • Yahudiyyeh
  • Qeh
  • Muslims
  • War
  • Peace
ابن‌حوقل، محمدبن‌حوقل (1345). صورة الارض، ترجمۀ جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن‌خرداذبه، عبیدالله‌بن‌عبدالله (1889). المسالک و الممالک، لیدن المحروسة: بریل.
ابن‌رسته، احمدبن‌عمر (1365). الاعلاق النفیسه، ترجمه و تعلیق حسین قره‌‌چانلو، چاپ اول، تهران: امیرکبیر.
اب‍ن‌ف‍ق‍ی‍ه‌، اح‍م‍دب‍ن‌‌م‍ح‍م‍د (1349). ت‍رج‍م‍ۀ م‍خ‍ت‍ص‍ر ال‍ب‍ل‍دان‌: ب‍خ‍ش‌ م‍رب‍وط ب‍ه‌ ای‍ران‌، ترج‍م‍ه‌ ح‌. م‍س‍ع‍ود، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن‌ندیم، محمدبن‌اسحاق (1381). الفهرست، ترجمه و تحشیۀ محمدرضا تجدد، چاپ اول، تهران: اساطیر.
ابوالشیخ، عبدالله‌بن‌محمد (1412 هـ ق/ 1992). طبقات المحدثین باصبهان و الواردین علیها، دراسة و تحقیق عبدالغفور عبدالحق حسین البلوشی، الجزء الاول، الطبعة الثانیة، بیروت: موسسة الرسالة.
ابوریحان بیرونی (1389). آثار الباقیه عن القرون الخالیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، چاپ ششم، تهران: امیرکبیر.
ابونعیم، احمدبن‌عبدالله (1393). ذکر اخبار اصفهان، ترجمۀ نورالله کسایی، چاپ دوم، تهران: سروش (انتشارات صدا و سیما).
بلاذری، احمدبن‌یحیی (1988). فتوح البلدان، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
بیات، عزیزالله (1392). شناسایی منابع و مآخذ تاریخ ایران (جلد 1 و 2)، چاپ هفتم، تهران: امیرکبیر.
ثعالبی، عبدالملک‌بن‌محمد (1385). شاهنامۀ ثعالبی در شرح احوال سلاطین ایران، ترجمۀ محمود هدایت، چاپ اول، تهران: اساطیر.
حمزۀ اصفهانی، حمزة‌بن‌حسن (1367). تاریخ پیامبران و شاهان (تاریخ سِنی ملوک الأرض و الأنبیاء)، ترجمۀ جعفر شعار، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
دینوری، احمدبن‌داود (1390). اخبارالطّوال، ترجمۀ محمدمهدی دامغانی، چاپ هشتم، تهران: نشر نی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1390). تاریخ مردم ایران، جلد 2، چاپ سیزدهم، تهران: امیرکبیر.
شرافت، علیرضا (1393). «اصفهان پیش از اسلام به روایت تاریخ‌نگاران و جغرافی‌دانان مسلمان سده‌های یکم تا ششم هجری»، استاد راهنما: زهره زرشناس، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، تهران: بنیاد ایران‌شناسی- دانشگاه شهید بهشتی (منتشر نشده).
شهرستانی، محمدبن‌عبدالکریم (1415 هـ ق/ 1995). الملل و النحل، تحقیق امیرعلی مهنا و علی‌حسن فاعور، الجزء الأول، بیروت: دارالمعرفة.
طبری، محمد‌بن‌جریر (1377). تاریخنامۀ طبری، گردانیدۀ منسوب به بلعمی، به‌تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، جلد 3، تهران: سروش (انتشارات صدا و سیما).
طبری، محمدبن‌جریر (1387 هـ ق/ 1967). تاریخ الطّبریّ: تاریخ الأمم و الملوک  (تاریخ الرّسل و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، الجزء الرابع، بیروت: رَوائ‍عُ‌ ال‍ت‍ّراث‌ ال‍ع‍رب‍ی‌.
فروزانی، سید ابوالقاسم (1375). «اصفهان در قرون نخستین هجری قمری». فصلنامۀ علمی‌-پژوهشی فرهنگ، س 9، ش 19، ص 67-84.
کریستین‌سن، آرتور امانوئل (1368). ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، چاپ ششم، تهران: دنیای کتاب.
گ‍ردی‍زی‌، ع‍ب‍دال‍ح‍ی‌‌ب‍ن‌ضح‍اک‌ (1363). تاریخ گردیزی، به‌تصحیح و تحشیه و تعلیق عبدالحی حبیبی، چاپ اول، تهران: دنیای کتاب.
مافروخی، مفضّل‌بن‌سعد (1385). محاسن اصفهان، ترجمۀ حسین‌بن‌محمد آوی، ب‍ه‌‌ک‍وش‍ش‌ ع‍ب‍اس‌ اق‍ب‍ال ‌آش‍ت‍ی‍ان‍ی‌، چاپ اول، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری.
م‍س‍ع‍ودی‌، ع‍ل‍ی‌ب‍ن‌‌ح‍س‍ی‍ن‌ (1365). ال‍ت‍ن‍ب‍ی‍ه‌ و الاش‍راف‌، ت‍رج‍م‍ۀ‌ اب‍وال‍ق‍اس‍م‌ پ‍ای‍ن‍ده‌، تهران: ش‍رک‍ت‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ ع‍ل‍م‍ی‌ و ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌.
مسعودی، علی‌بن‌حسین (1387). مروج‌الذهب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، جلد 1، چاپ هشتم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
مجمل ‌التواریخ و القصص (1389). مؤلف ناشناس، تصحیح ملک‌الشعرای بهار، به‌اهتمام محمد رمضانی، چاپ اول، تهران: اساطیر.
مقدسی، ابوعبدالله محمدبن‌احمد (1361). احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمۀ علینقی منزوی، جلد 2، چاپ اول، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
منتظرالقائم، اصغر (1377). «نخستین فاتح اصفهان بعد از اسلام»، مجلۀ علمی-پژوهشی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دورۀ دوم، ش 15، ص 25-34.
مهریار، محمد (1382). فرهنگ جامع نام‌ها و آبادی‌های کهن اصفهان، چاپ اول، اصفهان: فرهنگ مردم.
نظام‌الملک (1347). سیر الملوک (سیاست نامه)، به‌اهتمام هیوبرت دارک، چاپ دوم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
نظریان، اصغر (1385). جغرافیای شهری ایران، چاپ هفتم، تهران: دانشگاه پیام نور.
یاقوت حموی، یاقوت‌بن‌عبدالله (1380). معجم البلدان، ترجمان علینقی منزوی، جلد 1، بخش نخست، چاپ اول، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
یعقوبی، احمدبن‌‌اسحاق (1422 هـ ق/ 2002). البلدان، وضع حواشیه محمدامین ضنّاوی، الطّبعة الأولی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
یعقوبی، احمدبن‌اسحاق (1389). تاریخ یعقوبی، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، 2 جلد، چاپ یازدهم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
لاتین                                                                                                                                                                                         
Šahrestānīhā ī Ērānšahr (2002). edited and translated by Touraj Daryaee, California.
Siroux, Maxime (1965). "Atesh-Gâh près d'Ispahân", Iranica Antiqua, Vol. 5, Louvain, pp. 39-82.
Strabo (1966). The Geography. English Translation by H.L. Jones, Vol. 7,  London.
Zarīnkūb, Abd al- usain (1999). "The Arab Conquest of Iran And Its Aftermath", The Cambridge History of Iran, Vol. 4, Combridge, pp. 1-56.
منابع اینترنتی
J. Hansman and EIr (2016). "Isfahan iv. Pre-Isaamic Period", Encyclopædia Iranica, http://www.iranicaonline.org/articles/isfahan-iv-pre-islamic-period.
Planhol, Xavier de (2016).  "ii. Historical geography: An overview since ancient times", Encyclopædia Iranica, http://www.iranicaonline.org/articles/isfahan-ii-historical-geography.
Schmitt, Rüdiger (2016). "Gabae", Encyclopædia Iranica, http://www.iranicaonline.org/articles/gabae-.