بازشناسی عوامل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی موثر بر نظام دیوان‌سالاری تاریخی ایران در دوره باستان

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانشیار و عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات اجتماعی

چکیده

نظام دیوان‌سالاری ایران، با قدمتی دست کم دو هزار و پانصد ساله، وارث عناصر و خصوصیاتی است که به‌رغم آنکه در طول تاریخ خود دچار دگردیسی و تغییرات فراوانی شده و بسیاری از این عناصر جامة نو بر خود کرده‌اند، به‌طور معناداری تحت‌تأثیر عوامل، رخدادها و تحولات و فرآیندهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زمانة خود (در هر دورة تاریخی) بوده‌اند. مقالۀ حاضر با هدف شناسایی ویژگی‌ها و تغییرات و تحولات نظام دیوان‌سالاری ایران، از بدو پیدایش تا پایان عهد باستان (فاز نخست پژوهش)، با بهره‌گیری از روش کیفی ساختارگرا، به وارسی و تبیین عوامل موجد و بازدارندۀ نهاد دیوان سالاری در ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی پرداخته است. نخستین ساختار اداری سازمان یافته که می توان برای تبیین آن از مفهوم دیوان سالاری بهره برد، ریشه در سلسلۀ هخامنشی و به ویژه دورۀ شاهنشاهیِ داریوش اول دارد. پس از آن، در دورۀ سلوکیان و اشکانیان نیز، همان روش در ادارۀ امور کشور تداوم می یابد. دیوان‌سالاری در دورۀ ساسانیان، اندازه و ابعاد گسترده تری را حاصل می کند و به نظامی مسلط در کنترل و اداره قلمرو شاهنشاهی مبدل می گردد و صورت بندی منسجم و هنجارمندی پیدا می کند. نظام پاتریمونیال، در ابتدای دوره ماد، نقش ویژه ای بر شکل گیری آغازینِ نهاد دیوان سالاری در ایران داشته است؛ اما به تدریج، این نهاد، نظم و سازمان منسجمی پیدا کرده و تحت تأثیر عوامل متعدد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دگردیسی می یابد. در دوره هخامنشیان و ساسانیان، بسط ساختاری و قدرت نهادیِ دیوان سالاری ایرانی به حدی افزایش می یابد که به الگویی جهانی در آن روزگار مبدل می شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Recognizing the Political, Social, Cultural and Economical Factors Affecting Iran s Historical Bureaucracy in Ancient Times

نویسنده [English]

  • Hamid Tonkaboni
Associate Professor, Institute of Social Studies, Institute of Humanities and Cultural Studies
چکیده [English]

The bureaucratic system of Iran, dating back at least two and a half thousand years, inherits elements and characteristics that have undergone many metamorphoses and changes throughout their history, and many of these elements of the New Jubilee have been significantly influenced by factors and factors. The political, social, cultural and economic developments and processes have been of their time (in every historical period). This article aims to identify the features and changes of the Iranian bureaucratic system from the beginning to the end of antiquity (first phase of research), by using a qualitative structuralism method, to examine and explain the factors borrowing and deterring the bureaucratic institution in political, social, economic and cultural dimensions. The first organized administrative structure that can be used to explain the concept of bureaucracy has its roots in the Achaemenid dynasty, and especially in the reign of Darius I. Then during the Seleucid and Parthian period, the same method continued in the affairs of the state. Bureaucracy in the Sassanid era attains wider size and dimensions, becoming a dominant system of control and administration of the Imperial Territory, and finds coherent and normative formulation. The Patrimonial system, at the beginning of the Medieval period, had the particular role in the early formation of the bureaucratic institution in Iran; Find out. In the Achaemenid and Sassanid periods, the structural expansion and institutional power of Iranian bureaucracy increased to such an extent that it became a global model of the day.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bureaucracy
  • institution
  • structure
  • patrimonial system
  • Ancient Times
فهرست منابع:
- پیرنیا، مشیرالدوله (1386). تاریخ ایران (از مادها تا انقراض ساسانیان)، تهران: نشر دبیر.
- پیگولوسکایا و دیگران (1353). تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی، ترجمه: کریم کشاورز، تهران: نشر پیام.
- تنکابنی، حمید (1383). درآمدی بر دیوان سالاری در ایران، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- دیاکونف، ا. م (1346). اشکانیان، ترجمه: کریم کشاورز، تهران: انجمن ایران باستان.
- دیاکونف، ا. م (1357). تاریخ ماد، ترجمه: کریم کشاورز، تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- دورانت، ویل (بی تا). تاریخ تمدن؛ مشرق زمین گاهواره تمدن (جلد دوم)، تهران.
- شعبانی، رضا (1379). مبانی تاریخ اجتماعی ایران، تهران: نشر توس.
- طبری، محمد بن جریر (1352). تاریخ طبری، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: نشر اساطیر.
- فرای،ر.نلسون (1380). تاریخ باستانی ایران، ترجمه: مسعود رجب نیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- کریستن سن، آرتور امانوئل (1351). ایران در زمان ساسانیان، ترجمه: رشید یاسمی، تهران: کتابخانه ابن سینا.
- کورت، آملی (1379). هخامنشیان، ترجمه: مرتضی ثاقب فر، تهران: نشر ققنوس.
- لوکونین، و. گ (1350). تمدن ایران ساسانی، ترجمه: عنایت الله رضا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- محمدی ملایری، محمد (1379). تاریخ و فرهنگ ایران، ج6، تهران: نشر توس.
- نولدکه، تئودور (1358). تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ترجمه: عباس زریاب خوئی، تهران: انجمن آثار ملی.