فرافکنی و توجیه (دلیل‌تراشی) در فرهنگ عامة ایران

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگیmahban_ketabi@yahoo.com

چکیده

فرهنگ عامه‌ اعم از امثال، حِکَم، کنایات، استعارات، داستان‌های عامیانه، مَتَل‌ها، چیستان‌ها، و مانند آن انعکاس گویا و آیینة تمام‌نمایِ سنت‌ها، دانسته‌ها، باورها، منش‌ها، و ارزش‌های فرهنگیِ یک جامعه است که از رهگذرِ آن، می‌توان به شناختِ واقعیِ خلقیات و رفتارهای مردم آن جامعه و انگیزه‌ها و عللِ موجبة آن دست یافت.
فرافکنی و توجیه (دلیل‌تراشی) از جملۀ ابتلائات بزرگ اجتماعی ماست که در سطحی بسیار گسترده در بین طبقات و قشرهای مختلف جامعه، از پایین‎ترین مراتب گرفته تا بالاترین مدارج، رواج تام دارد.[i] وسعت و شدت شیوعِ این دو عارضۀ بزرگ اجتماعی، تا حدود زیادی، معرف و نشانۀ شیوعِ روحیات اجتماعی نامطلوبی از قبیل «مسئولیت‎ناپذیری»، «خود منزّه‎بینی»، «واقع‎گریزی»، «فریب‎کاری»، و امثال آن است که غالباً و عمدتاً جنبۀ ناخودآگاه دارند.
بدیهی است که این روحیات و عوارضِ بیمارگونه یک‎باره و یک‌شبه پدید نیامده‎اند و ریشه‎هایی دیرینه و عمیق در تاریخ تحولات اجتماعی جامعة ما دارند؛ هر چند، سرعتِ فوق‎العادۀ شیوع آن‌ها در سال‎های اخیر، بنفسه، موضوعی شایان تأمل و نگران‌کننده است.[ii]
در این مقاله، تلاش شده است مظاهر و جلوه‎های این دو مفهومِ اساساً روان‎شناختی در فرهنگ عامۀ ایران و نیز در برخی پاره‌فرهنگ‎های منطقه‎ای و قومی آن، ردیابی و برای هریک شواهد کافی جست‎وجو و ارائه شود. برای این منظور، نخست تعریف و توضیح مختصری از دو مفهوم مزبور ذکر و سپس به اِحصای موارد و شواهد آن‌ها در فرهنگ عامه پرداخته شده است.



[i]. در روان‎شناسی، «فرافکنی» و «توجیه» از جملۀ مکانیسم‎های دفاعی defense mechanisms و عوامل تعدیل‌کننده و تثبیت‌کنندۀ خودکار روانی self-stabilizers به‌شمار می‎روند، مشروط بر این‌که از حدِ طبیعی و عادی فراتر نروند و حالتِ نابهنجار، افراطی، و بیمارگونه به‌خود نگیرند.


[ii]. برای درکِ گسترۀ شیوع این دو عارضۀ اجتماعی در جامعۀ کنونی ایران، کافی است فقط طی یک روز، تعداد دفعاتی را که شخصاً مرتکب فرافکنی و یا توجیه شده‎ایم و نیز مواردی را که در گفته‎ها و رفتارهای دیگران، از مردم عادی کوچه و بازار گرفته تا دولت‌مردان و اصحاب رسانه‌ها‎ و غیره، شاهد آن‌ها بوده‎ایم، احصا کنیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Projection and Rationalization in Iranian Folklore

نویسنده [English]

  • Ahmad Ketabi
چکیده [English]

Projection and rationalization are among the major problems that people encounter often in daily relationships as common defense mechanisms. The extent of which this problem exists is an indication of certain unpleasant mentality. It is due to undesirable behaviors like denying responsibility, escaping reality, deception and immaculate presentation of oneself; the characteristics which usually take place unconsciously. Since the folklore is the presentation of traditions and social behavior and cultural values, therefore, in this article the attempt is made to trace the indications and instances of these concepts in Iranian folklore and in its subaltern cultures. The instances were found in the folk stories, proverbs and wise sayings. For this purpose first these psychological concepts were defined and explained, and then the instances extracted from the sources were presented. It is necessary to remember that at times certain instances carry both meanings of the projection and rationalization in them simultaneously.

کلیدواژه‌ها [English]

  • folklore
  • Projection
  • rationalization
  • subaltern cultures
  • Proverbs
  • folk