بازخوانی جامعه‌شناختی "اخلاق عرفانی" با تکیه بر روایات سلوکی ابوسعید ابوالخیر

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری عرفان اسلامی پژوهشکده امام خمینی

2 استادیار رشته ادیان و عرفان دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

یکی از بُعدهای اخلاق عرفانی، که عارفان به آن اهتمام داشته‌اند، جنبۀ اجتماعی آن است. برخلاف آنچه عموماً تصور می‌شود، عرفان اسلامی جریانی منفعل نسبت به جامعه نبوده است و مسولیت پذیری عارفان در فتوت‌نامه‌ها‌و توصیه‌ های سلوکی آنان کاملا آشکار است. هدف از این تحقیق، بررسی ابعاد اجتماعی در سیرۀ و احوال عارفان مسلمان است، که بهترین نمونۀ چنین زیست اجتماعی ـ عرفانی را می‌توان در فتوت‌نامه‌ها و حکایات سلوکی ابوسعید ابوالخیر مشاهده نمود. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که زیست اجتماعی ابوسعید ابوالخیر یکی از بهترین الگوها برای اخلاق اجتماعی ـ عرفانی محسوب می‌گردد. وی عبادت را فقط عزلت‌نشینی نمی‌داند، بلکه یکی از مهم‌ترین جنبه‌های دین‌داری را در مسولیت اجتماعی، جستجو می‌کند و هیچ‌گاه بر رهبانیت و فاصله گرفتن از جامعه، تاکید نمی‌کند. از مهم‌ترین بُن مایه‌های حکایات ابوسعید، خدمت به خلق به عنوان یک وظیفه عبادی، توجه به حقوق دیگران، گذشت و ایثار، وفاداری و مسولیت پذیری وی نسبت به جامعه است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و مراجعه به کتب اخلاقی ـ عرفانی و با استناد به اثر اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید، در جهت مصداق‌یابی اخلاق اجتماعی ـ عرفانی انجام یافته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Sociological Revisiting of "Mystical Ethics" based on mystic narratives of Abu Saeed Abul-Kheyr

نویسندگان [English]

  • Zeynab Shariatnia 1
  • Somayeh Khademi 2
1 PhD student of Islamic Mysticism, Institute of Imam Khomeini
2 Assistant Professor of Religions and Mysticism Field, Azarbaijan Shahid Madani University.
چکیده [English]

Abstract:
The subject of this article is the analysis of the social dimensions of "Mystical Ethics". One of the dimensions of Mystical ethics, which Muslim mystics have paid attention to, is its social aspect. Contrary to what is generally thought, mysticism in the Muslim World has not been a passive and unconcerned movement towards the society, and the concern and responsibility of the mystics is quite evident in their Futuwatnames (epics of chivaleries), conditions and advices and narrations of Abu SaeedAbul-Kheyr.
The aim of this research is to inquire the social dimensions in the lives and conditions of Muslim mystics, and the best example of such a socio-mystical life can be seen in the works titled Fatutnames and mystical anecdotes of Sheikh Abu SaeedAbulKheyr. The findings of this research indicate that the character and social life of Abu Saeed is considered one of the best models for social-mystical ethics. He does not consider worship to be only seclusion and being alone with the Divine, but he seeks one of the most important aspects of religiosity in the service of creation and social responsibility, and he never emphasizes monasticism and distancing oneself from society.
One of the most important elements of Sheikh Abu Saeed's plots is serving the people as a religious duty, paying attention to the rights of others, forgiveness and self-sacrifice in relation to people, his loyalty and responsibility towards the society.
This research is based on the descriptive-analytical method and referring to ethical-Mystical literature and referring specifically to the work of Asrar al-Tawheed fi maqamat Sheikh Abu Saeed, in order to exemplify social-mystical ethics as a sociologically significant problematique.
 
Keywords: Ethic, Mystical ethic, social-mystical ethics, Futuwat, SaeedAbul-Kheyr
Extended abstract:
 
Ethics is a science that investigates the virtues and vices of the soul and seeks to retort the human being living in society, what is a good life for humans, and how humans should behave. This science has faced different approaches; each of them has led to the formation of a specific moral system. Taking mystical ethics as an example can be analyzed and explained as a social fact.
Gnostic ethics is one of the ethical schools formed in the context of Islamic mysticism, and from one point of view, it is one of the best schools to achieve prosperity. The issues of prosperity and tranquility, as the main concerns of human beings, depend on reaching the deserved perfection of a human being and require specific moral conduct. Undoubtedly, mystical ethics has a high and fine position in the course of this path. The influence of this school_ with its long and old history_ has continued from the second and third centuries of Hijri until now and has played a significant role in shaping the character, ethics, worldview, and lifestyle of a large group of people (Ibn Moskawayh, 24:2011).
Mystical ethics generally observes three aspects individual, social, and environmental. The current research aims to investigate the socio-mystical aspect of this moral school. The main question of the present paper is whether the mystics were only interested in individual-mystical ethics and considered themselves separated from the body of society. In other words, has Islamic mysticism been a passive movement toward society? Or were the mystics adhered to the community, had social insight, and sensed responsible for the community?
By referring to the mystics' lives and states, it can be well proven that the mystics in addition to paying attention to the individual aspect of mystical ethics, focused on social-mystical ethics; According to the political, cultural, social, and regional requirements, this issue is more tangible in some mystics and less visible in others. The best social-mystical ethics representation can be seen in the fatowat-names (Nobility letters) and spiritual states of the famous mystic of the 4th and 5th centuries of Hijri, Sheikh Abu Saeed Abul Khair (357-440 A.H.). Abu Saeed Abul Khair is among the gentiles and mystics whose conducts and behavior are compatible with the socio-mystical ethics dimension. Anecdotes of Abu Saeed's behavior and character indicating his concern and empathy with society have been narrated to others. Examining the stories, one can understand that the bases of Sheikh Abu Saeed's mystical behavior are his serving people considered divine worship, religious duty, attention to the rights of others, forgiveness and sacrifice for the rights of others, loyalty, and responsibility towards the society.
Abu Said describes serving and helping others as the most direct way to reach God. When Abu Saeed was asked about the ways of arriving from creation to truth, he answered in one narration: "There are more than a thousand ways" and in another narration, he said: There is a way to the truth in the number of every particle of the creatures, but there is no way closer than bringing comfort to the heart of a Muslim, and we went this way and have taken this option, and we hereby bequeath everyone" (Ibn Munawwar, 1381: Vol. 1, 290). As his spiritual path, Abu Saeed introduced honesty with Haqq and friendship with people, which were parts of his teachings. In one of the stories of Asrar al-Tawheed, this issue is clearly stated by Sheikh Abu Said: "There is no place for me, neither beneath nor above, nor right, nor north, nor direction. And the fact that we sit in a place is for the benefit of the people and for the sake of fulfilling the needs of the people. And let their work be resolved because of us" (Ibn Munawwar, 1381: Vol. 1, 105-106).
It is clear from the statements of Muhammad Ibn Munawwar and the stories of Asrar al-Tawheed that most of the audience of Sheikh Abu Saeed in the meetings were common people (Ibn Munawwar, 1381: Vol. 1, 4 and 67). The people who had found Sheikh’s monastery as their only refuge recognized Abu Saeed as the support of their souls. The people their precise status and the quality of their livelihood at that time are described in Asrar al-Tawheed. Simple, unrestrained, and free people interested in Abu Saeed due to their healthy inner side and direct nature devoted to his service. Offering love to these common creatures, Abu Saeed reduced their obvious sufferings and mental and physical pains (Damadi, 1374: 48).
In general, the stories of the life and valiant conduct of Abu Saeed Abul Khair reflect a testimony of his loyalty to the people and as a source for social-mystical ethics to observe the social aspect of mystical ethics. Studying these aspects of Abu Saeed Abul Khair's life, we can understand that worship is not merely seclusion and solitude with God, but a man should consider himself responsible for the social problems and sufferings in the lives of others. Abu Saeed Abulkhair, in his practical life, searches for the interior and truth of religious rituals in the service of mankind. Since in the ritual of Islamic chivalry and nobility, as well as the practical behavior of Abu Said, monasticism and distancing from society is disgraced, the plot of the life story of this Muslim mystic can be more effective in developing another vision of mysticism in the form of a responsible and active approach.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ethic
  • Mystical ethic
  • social-mystical ethics
  • Futuwat
  • SaeedAbul-Kheyr
کتابنامه:
 
           - قرآن کریم. (1360). ترجمه مهدی الهی قمشه­ای، چاپ اول، تهران: تبلیغات اسلامی.
-­ ابوروح لطف الله، جمال الدین. (1386). حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ هشتم، تهران: انتشارات سخن.
ـ ابن سینا، بوعلی. (1363). اشارات و تنبهات، ترجمه و شرح دکتر حسن ملکشاهی، چاپ اول، تهران: انتشارات سروش.
ـ اصفهانی، راغب. (1376). مفردات الفاظ قرآن، چاپ دوم، تهران: انتشارات مرتضوی.
ـ انصاری، خواجه عبدالله. (1372). منازل السائرین، شرح کمال الدین عبدالرزاق القاسانی، چاپ اول، قم: انتشارات بیدار.
-­جامی، عبدالرحمان. (1858م). نفحات الانس، تصحیح ولیام ناسولیس، مولوى غلام عیسى و مولوى عبد الحمید، کلکته: مطبعه لیسی.  
ـ جوادی آملی، عبدالله. (1393). عین نضاج؛ تحریر تمهید القواعد، جلد اول، چاپ سوم، قم: انتشارات اسراء.
-­ حسن زاده آملی، حسن. (1375). هزار و یک کلمه، چاپ اول، قم: انتشارات تبلیغات اسلامی.
- خوشحال، طاهره و عبدالناصر نظریانی. (1386). «اثرگذاری تحولات سیاسی و اجتماعی قرن پنجم بر رفتار و گفتار ابوسعید ابوالخیر»، مجله پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره هشتم، صص 67-45.
-­دامادی، سید محمّد. (1374). ابوسعید نامه: زندگی ابوسیعد ابوالخیر، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-­ ریاض، محمّد. (1382). فتوت نامه: تاریخ، آیین، آداب و رسوم، چاپ اول، تهران، انتشارات اساطیر.
- سعیدی، گل­بابا. (1384). فرهنگ اصطلاحات عرفانی ابن عربی، چاپ دوم، تهران: انتشارات شفیعی.
-­سلّمی نیشابوری، ابوعبدالرحمان. (1385). کتاب الفتوه، ترجمه قاسم انصاری، قم، انتشارات حدیث امروز.
- شیرانی، محمد و همکاران. (1396). «بررسی تاریخی نقش اجتماعی سیاسی ابوسعید ابوالخیر در خراسان عصر غزنوی و سلجوقی در متون ادبی – عرفانی، با تأکید بر کتاب اسرار التوحید»، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام، سال هجدهم، شماره هفتاد و دوم، صص 318-291.
-­صراف، مرتضی. (1352). رسایل جوانمردان: مشتمل بر هفت فتوت نامه، با مقدمه و خلاصه هانری کربن، تهران: انستیتوی فرانسوی پژوهشهای علمی در ایران.
ـ طاهری، حبیب الله. (1369). درس­هایی از اخلاق اسلامی، چاپ اول، قم: انتشارات اسلامی.
ـ طباطبایی، سید علی. (1390). شرح موضوعی نهج البلاغه: معارف اخلاقی، جلد دوم، چاپ اول، قم: انتشارات مطبوعات دینی.
ـ طوسی، خواجه نصیر. (1375). اخلاق ناصری، شرح و تحریر عبدالحسین فرزاد، چاپ دوم، تهران: انتشارات قطره.
- عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین. (1383 ). منطق الطیر، مقدمه و تصحیح و تعلیقات: مجمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ قیصری. (1377). رسائل قیصری، تحقیق سید جلال الدین آشتیانی، چاپ دوم، تهران: انتشارات انجمن حکمت و فلسفه اسلامی.
-­کاشفی سبزواری، مولانا حسین واعظ. (1350). فتوت نامه سلطانی، به اهتمام محمد جعفر محجوب، تهران: ناشر الکترونیک.
-­کربن، هانری. (1385). آیین جوانمردی، ترجمه احسان نراقی، تهران: انتشارات سخن.
ـ گراهام، تری. (1384). «ابوسعید بن ابی الخیر و مکتب خراسان»، ارزش میراث تصوف، ویراستۀ لئونارد لویزن، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، ج1، چاپ اول، تهران: نشر مرکز، صص 215-264.
- مایر، فریتس. (1378). ابوسعید ابوالخیر؛ حقیقت و افسانه، ترجمه مهرآفاق بایبوردی، چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- مجلسی، محمد باقر. (1403ق). بحار الانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
-­ ابن منوّر، محمد. (1381). اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابی سعید، مقدمه و تصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی، ج1، چاپ پنجم، تهران: انتشارات آگاه.
ـ ابن مسکویه، ابوعلی. (1381). تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ترجمه علی اصغر حلبی، چاپ اول، تهران: انتشارات اساطیر.
ـ مطهری، مرتضی. (1384). آشنایی با علوم اسلامی، جلد دوم، چاپ سی­ام،  قم: انتشارات صدرا. 
ـ موحدیان عطار، علی. (1388). مفهوم عرفان، چاپ اول، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.